Section for Social Sciences

Understanding History from the Future – Crisis as Opportunity

The Societal Dimension of the COVID-19 Pandemic

Crises synchronize and at the same time individualize us. We all follow the same guidelines, we are all in the same boat – and yet we are suddenly monads, strictly separated from each other. There is something that is almost spooky when people stay in their homes day after day, as if controlled by a distant choreography; as public life dies, we no longer approach each other, but rather conscientiously avoid each other, no longer flock together, but instead keep the greatest possible distance from each other. What is being observed on the outside, finds its counterpart on the inside. Because what I do, I do for others – and they do for me. I do it alone, for myself, but it only makes sense if everyone else does the same.

It’s a strange thing about society. There are times when everything seems constant and unchanging, as if cast in concrete. Then there are times when everything changes, suddenly, from one day to the next. Just like that. Something we never imagined possible has happened: schools, kindergartens and theatres – closed, churches, museums, sports facilities, shops, hotels and restaurants, closed; playgrounds and parks, businesses and even borders – closed. People locked up in their apartments – and if they dare go outside, and at most alone or in pairs, then at a great distance and wearing face masks. Not for one day, not for a weekend, but in most cases for months.

Small, medium and large, globally operating companies, even those that are among the most successful, having lost almost all of their value, are on the brink of an abyss, having to file for bankruptcy or are becoming the helpless prey of greedy financial speculators. Aeroplanes remain on the ground, employees stay at home, trips, conferences, cultural and sporting events are all cancelled. Millions of people lose their jobs, many also lose their income, and not just a few also lose courage, their sense of purpose and contact to loved ones. The world has become a different place. And humanity is afraid!

The public is currently dominated by two closely related reflexes: fear and resistance. Governments around the world are targeting the virus as an enemy and are combatting it with war-like operations. In France, the president deliberately speaks of a war against the virus. The President of the USA even presents the whole thing as a foreign invasion, against which powerful America fights with all its might. The United States of America is therefore in battle against the ‘Chinese virus’ – and the government is even asking the United Nations to officially declare this. The patterns of reaction are not the same everywhere, there are nuances that tell a lot about the thinking and the character of certain politicians, about the culture of a country and about the maturity of its society. Nonetheless, aggressive, militant thinking prevails.

It reveals a pattern of thought and reaction that cultivates hostile relationships to the world, a way of behaving that is similar to combat mode – defensive, conquering or ruling behaviour. Anything that cannot be integrated into the framework of a trusted world view is faded out or destroyed. What is happening is the opposite of what could or should be done in a constructive way in dealing with the situation. Isolating people, excluding them from their creative activity, restricting them in their natural urge to move – all this massively weakens the human ability to deal with the possible threat of a virus in a healthy way. The exact opposite would in fact be helpful – social contact, warmth, closeness, social encounter, as well as movement, sun, fresh air, joy and a sense of purpose in life and in activity. In the interim, there has even been public debate about what ultimately has worse consequences – the infection of most people by the virus or the measures implemented to defend against it.

The Pandemic as an Awakening Experience for Humanity?

The view of the social dimensions of events is deliberately not directed here at denouncing or coming to terms with mistakes and omissions, nor is it an analysis of what has happened, but rather it is a cautious and tentative attempt to look from a future perspective for an understanding of what happened during the Corona pandemic.

In social life, having a completely abstract, neutral representation is an illusion. Rather, the way we look at, understand and describe something that is still happening is always simultaneously participation, which is itself having an effect. For the social is formed between people; everyone is involved. We are not neutral spectators but are jointly responsible for what develops from our interactions between each other. This article is written from this perspective – that of full co-responsibility.

Illness always comes at the wrong time. We have more important things to do than being ill. Nevertheless, sometimes there is no other choice. We have to give the illness time and space. Whoever then inwardly listens attentively to themselves will almost always find reasons why they have become ill. Every illness also has a reason – and a specific meaning.

Just as every illness has biographical significance for the individual person, could this not also apply to a pandemic – in this case, however, to the whole of humanity? Just as disease often strikes us individually because we have not mastered something specific in our biography and forces us to deal with it, so too could a pandemic be a kind of trick of nature to confront the whole of humanity with certain questions that have thus far been repressed, urging us to take steps that have not yet been taken. Most of the time, the patient has to understand that his previous way of life was unhealthy, and he has to change his lifestyle if he wants to get well again and live longer.

It is unmistakable that we human beings have been pushed further and further into a mode in which we are destroying the world; we are hostile to it, we try to exploit and dominate it – and a world in which we ourselves, in a nutshell, only know the price of things and know nothing of their value. Through these, we have increasingly lost our connection to our fellow human beings, to ourselves, but even more to nature and to all creatures that populate and enliven this world. Science and technology are materializations of our thinking and our will and both are moving at breakneck speed, holding the world in suspense. What is largely omitted are our relationships or connections to the world – the quality of our heart, our lungs, our centre. This virus has a particular effect on our centre: the human centre which enables our connection to the world, and between thinking and limbs. Right here, in my breath and in my heartbeat, I am with myself and at the same time completely connected to the world. With every breath, I take in the world and when I breathe out again, I pour a part of myself into the world. And it is precisely here that this virus unfolds its pathogenic effect.

Understanding not Backwards, but Forwards

Alone at home, and more and more dependent on the internet, we are increasingly losing our foothold in external reality. We are losing our sense of security and certainty, in our economic and social lives, but also in our spiritual and political ones. We know less and less what is true. There are an infinite number of narratives, stories and assessments of what lies behind it all. Does the virus really come from a species of bat that was traded in a wild animal market in Wuhan? Or was it released – intentionally or accidentally – by the nearby bio-laboratory where research is being conducted with just such viruses? This is not the only subject of a bitter dispute.

What’s more, the controversies are becoming more violent, and the narratives so different that it seems as if their representatives are living in different realities. What is striking here is the vehemence of the judgments. Today, many conversations are quickly over after an initial taste – one person’s world view seems too incompatible with that of the other. Personal conviction on the one hand and the inability to deal with another’s experiences on the other are alienating us from each other. An inner feeling of illusory grandeur towards this event arises, because everyone thinks they can explain it exactly and also solve it. This is almost always associated with thinking in categories of good and evil or black and white, which is no longer at all appropriate in this unfolding historical situation in which we find ourselves.

A ‘Celebration’ of Control and Surveillance

In fact, we are witnessing a marriage of surveillance and control, for example through blanket surveillance of public spaces as in China, or through digital surveillance apps and programmes. In many countries, people are not allowed to leave their homes for weeks or months at a time. In the meantime, there is also discussion about whether the exercise or restriction of civil rights can be made dependent on whether someone has been vaccinated or not. Fear is growing that what seems understandable in an acute emergency situation could become permanent or cause a dam to burst for other reasons as well.

Today, world affairs have multiple layers and are highly complex. However, the ordinary mind searches for the one explanation. There must be one cause, the one reason, from which everything else that follows can be deduced. With this kind of understanding, history’s causes and consequences run linearly from A to B. In reality, however, things are usually much more complex and multi-layered. Seldom is a single explanation sufficient to comprehensively understand and categorize a historical event. Most explanations apply to one layer only, one aspect of the whole. Simple, reductionist narratives, such as the conviction that the whole event was concocted as a plan by a certain person or place and then carried out worldwide, almost always prove false. Anthroposophical historical analysis therefore examines historical facts not only in their causal sequence but leaves them their peculiarities and unavailable partialities. It tries, rather, to understand them as symptoms: like condensations or reasonable expressions of a more comprehensive reality which does not elude understanding but does not fully reveal it either. If anything, it could be read more like a language through which we, depending on our ability and horizon, can still further develop the initially hidden levels of understanding.

For this reason, after the one just mentioned, another, equally true perspective of what is happening should at least be briefly hinted at here: If one could be reasonably confident in what can be followed in terms of political events and statements through the various media and personal contacts with people involved, then the central motive of the measures taken, at least in most countries, was not to implement control, surveillance and vaccination, but rather to protect people and save lives. If this is true, then it is a most remarkable fact that we as a society have now reached a point where we are no longer prepared to sacrifice a large number of human lives, but where a real attempt is being made to fight for every human life. This is a new stage in human development, a new experience. We are living through and practicing solidarity and taking responsibility for one another. Ute Hallaschka calls this: ‘Maintaining physical distance from inner closeness to the other’.1 We are all connected. ‘We are one organism. A body of humankind.’2

In this context, another thing seems to me to be important: Of course, one can investigate all the speculations, indications and evidence in order to identify the culprit(s) of historical events. However, in the end this leads to little or no solution. More often than not, it even works the other way round. If you feel you can point an accusatory finger at someone and say: ‘That’s the one’, you have not yet mastered the problem.

Let me put it this way: We are less and less able to understand the situations in which we live. We can only better grasp the situations in which we live if we look at them from a future perspective.

The riddles that history poses to us therefore cannot be solved by looking backwards, but only by looking forwards. Understanding and solving issues from the future means that the ‘stop the thief!’ mentality is no longer interesting or relevant for the great challenges that humanity is facing. For it does not help us to name the one (or many) culprit(s). It doesn’t help pointing fingers at others while feeling blameless oneself. Three fingers of my hand always point back to me. The question is not only, ‘how can I understand what is happening on as many levels and angles as possible, but also, what can I – what can we – contribute? What can I do differently in the future?

It is true. Crises always serve as an opportunity to push through political goals within the context of the supposed constraints, thereby avoiding fundamental public debate. On the other hand, it is also true that crises always contain the possibility of undoing wrong procedures and decisions, of not continuing them, and of seeking public discussion and support for new and better ways forward.

It is open to both sides. It is simply not predetermined what the outcome will be. What emerges from a crisis is in our hands. The way we understand a crisis and the decisions we make in the face of it are also decisive.

‘Follow the Science’

A striking characteristic of the crisis associated with the global appearance of the novel Coronavirus is that all political measures followed the guidelines of a comparatively limited number of scientists, essentially virologists and epidemiologists, who set the course. Their tools of the trade are models, diagrams, forecasts and probabilities. However, intensive care doctors, lung specialists or holistically oriented physicians often had different opinions. If people from other disciplines and professions, perhaps even a few parents and artists, had been incorporated, differentiated and more balanced results might have been possible. Yet the way it was done, the sometimes smiled upon dictates of the ‘ruling virologist’ led to a very narrow approach in politics. Under the pressure of the crisis, a form of rule imperceptibly emerged, one which has been asked for many times in the past – the rule of scientists, or technocracy. ‘Follow the science’ has become a buzzword of countless climate protection activists. Is it not correct? Is it not right to follow those who really ‘know’?

No! This demand ignores the essence of spiritual life and misjudges (or confuses) spiritual and legal life. The attitude or instruction of spiritual life is never uniform or clear. It does not speak with a single, uniform voice. It has no collective character. And no determining one. Rather, it is a place of permanent struggle – often also of conflict – to arrive at the right, the best possible insight. In every individual, every concept, every thought, every decision, every conscious action becomes cognition, spiritual life becomes present and effective, in and through us – the individual.

Yet when a particular view demands universal validation or even domination over everyone, when it thinks it can dictate what is right for people and what is wrong, what one may believe, think, say or do, it then becomes dangerous – or even evil. What applies to everyone in the form of law and legislation cannot (any longer) be unilaterally decreed today. It must rather be negotiated with one another and decided democratically. Otherwise, the law will be replaced by a dictator, and democracy by dictatorship.

The tendency towards technocracy or expertocracy represents an ever greater danger for democracies. Politics determined by scientific knowledge becomes blind to the very essence of politics, the people. It tends to fade out alternatives and immunizes itself against social contradictions. It suppresses and censors debates; after all, one cannot oppose science. Those who advocate such a policy fail to recognize that science itself is plural – at least, as long as it is science. Where it gives up its plurality, where it excludes new discoveries and other approaches, it has already lost this character and claim to legitimacy. For science is not a fixed content, but an open, plural procedure.

In a democracy, there can never be just one point of view. On the contrary, different views must be weighed against each other. Where this is not, or not sufficiently, the case, people rebel against it. This is understandable and justified. The unwillingness to accommodate other points of view is dangerous. This attitude increases on both sides. It is like a competition of reflecting opposites, both of which are trying to outbid the other through mistrust, because they refuse to recognize the legitimacy of the other view. Those who think in this way, poison and destroy democratic discourse. They are helping to build an undemocratic world built of unilateral world views by presenting distorted images of the ‘enemy’, a practice which more and more is dominating people.

What was initially seen as the ‘right thing to do’ to protect the population through acute and centrally imposed restrictions, in the face of the predicted danger of a dramatic pandemic that would have overstretched health systems, is beginning to be reversed in the minds of an increasing number of people. They complain about repression from above and protest against the restrictions of their freedom and civil rights. The root cause is a dramatic failure of politics – the people affected are not included, not heard, not consulted. They feel that they are not taken seriously. How different would it have been if after a short period of time of the prognoses and model calculations of some virologists (who almost solely determined political action), open dialogue and democratic procedures had been introduced? Round tables of doctors and nurses from different fields and perspectives, for example – or round tables on the subject of ‘children’ with educators, teachers, parents, youth and social services and other independent agencies? If, in the sense of functional structuring and democratic self-administration, more would have been discussed, agreed and decided upon with each other rather than for us?

Time Out – The Crisis as Opportunity

In sport, for example, ‘time out’ is the name given to an interruption in the game in which both teams can gather together, take time and reconsider how they want to play the game going forwards. Corona offers us the opportunity to look at our world and our lives from the interval created by enforced quarantine. We can listen inside ourselves and ask ourselves what really is important to us, how we will work and live in the years to come, where we will set our priorities and what we want to do differently in the future.

• Can we, for example, find a different relationship to the earth?
• Can we learn to treat animals differently?
• Can we do business differently, more holistically, more sustainably and in cooperation rather than out of competition?
• Can we shape society differently, more liberally, more democratically and with greater solidarity?
• Can we make decisions differently, democratically and with, rather than against each other?

We are just learning that it is possible to think in new ways and do things completely differently than before. In this way, every crisis can become an opportunity for a thorough rethinking of our relationship to the earth, because the current pandemic has proven how capable we are of making major changes when it is deemed necessary. Then we will succeed in the shortest possible time in making changes that for years previously had seemed impossible. This is perhaps the most important experience of the last weeks and months. We should not forget it.

Drowning in a Sea of Debt?

I believe that the time after Corona will be the most political we will ever have experienced. ‘Political’ is what I mean here in the best sense. Because it’s about our polls, about the community. Fundamental decisions will have to be lined up and made. And I hope you will be part of it! Because the time is past when basic decisions for everything can be made behind closed doors by a handful of people. We need a transparent and public debate on all the issues at stake, the weighing up of different routes and, finally, the greatest possible participation of the people in the decisions themselves. This will not come about by itself. Rather, it must be fought for. You are encouraged to prepare yourself for it.

The big and difficult questions that will have to be resolved after the pandemic begin with the problem of debt itself. The consequent costs of the pandemic are becoming more incalculable every day. Just one example: the aid programme for the German economy set up by the German government alone amounts to 1.2 trillion euros (as of mid-May 2020). Added to this are further expenses for European and bilateral aid. It is the largest aid programme in German history. It is tearing deep holes in the already empty coffers. On top of this, tax revenues are expected to fall by a further 100 billion euros in 2020 alone.

Who is supposed to bear these debts? How – and by whom – will they ever be repaid? At the moment we are passing them, unasked for, on to future generations. In doing so, we are placing a heavy burden on their future. Besides which, these are not the only debts. Instead, they only increase the gigantic debt that already exists. Our monetary system today is already determined by permanently unacceptable disparities. The community, the public sector, states, regions and communities are sinking into a sea of debt, while the wealthy are accumulating excessive and senseless wealth. Independently of economic and political failures, which have undoubtedly exacerbated the problem here and there, these symptoms point to very fundamental defects in our monetary system.

The current crisis could be an occasion to raise public awareness of these and to reflect on fundamental monetary reform as the only permanent way to solve the problem. In the Section for Social Sciences and its affiliated working groups and institutions around the world, we have been working on approaches and building blocks for many years. One of the foundations for this is Rudolf Steiner’s World Economy course, in which he was one of the first to recognize and think through this problem and to develop ways to make money healthy.3 In Germany, GLS- Bank, which was inspired by the anthroposophical social impulse when it was founded, organizes an annual ‘Money Summit’ at which experts and interested parties discuss a contemporary concept of money and elements for its implementation.4 At the Goetheanum, the domicile of our School of Spiritual Science, we also devote ourselves to this topic – most recently in November 2019 at the conference ‘The Economy of Brotherhood – Money in the Light of Freedom and Karma’.5 Much work has already been done on this urgent and overdue reform of our monetary system. Not only on the basis of the work of Rudolf Steiner,6 but also by other methods. Yet many of those involved in this work are coming to very similar approaches. It would therefore be desirable that discussions on this matter should finally begin. What if, for example, instead of inviting governments to another ‘car summit’ with the dubious aim of rescuing an industry arrested in the past, they were now to issue a broad invitation to an official ‘money summit’ for the first time – with the aim of comprehensively reforming the monetary system in the sense of more sustainability, appropriateness, solidarity and liberty?

Democracy and Character

Corona has removed a veil, brought to light, concretized, made clear, what and how much has to change on this earth so that we do not stagger from one threatening crisis to the next. This crisis, if looked through a magnifying glass, has cracked wide open numerous spiritual, cultural, economic and political decisions that were made in a careless and unreasonable way over the last decades, with too little awareness of our responsibility for the whole of creation and the earth. Their often fatal consequences are becoming clearer than ever before. With the great Corona interruption of life, we have been granted an unexpected opportunity to reform and rebuild our economic, political and cultural systems. It is by no means clear how it will end – but it is most certainly in our hands.

In terms of democracy and law, the pandemic has transported most countries and societies back into the past as if with a kick in the teeth. From one day to the next, people have found themselves in conditions they thought had long since been overcome. Thoroughly discussed parliamentary decisions and laws were replaced by hastily written regulations. Fundamental rights – from the basic right of the individual to freedom of assembly, freedom of association, freedom of movement, freedom of occupation, guarantee of property rights and freedom of religious practice – were restricted to such an extent that would previously only have been possible in times of war.

The extent, path and form of this differed in the various countries. Thus, dealing with this challenge has also allowed a comparison of cultures and systems. It demonstrates the strengths and weaknesses of those who govern us. For example, a look at New Zealand, Finland, Denmark, Iceland and Germany is interesting and instructive. These countries have thus far come through the pandemic relatively successfully. They have comparatively low infection rates and/or few deaths – and they are all governed by female heads of state! Given that for centuries governance was considered the dominion of men, we can see in this, too, an indication of new qualities that will become indispensable in politics and in the shaping of society in the future.

Conversely, we see with great concern and extreme pain that when a government is run by men who like to present themselves as particularly strong types, as invincible winners, as machos or as populists, there is currently usually not only fierce, often insurmountable confrontation and mutual apportionment of blame, but usually also shocking incompetence. The extent of the danger to citizens depends to a large extent on the system in which they live and the quality of their representatives. Denial, cover-up, self-dramatization, oppression, intimidation, state or police brutality; anti-democratic systems have become even more harsh during the Corona period – polarizing their society and having even worse outcomes. In such an uncertain, unprecedented situation, everything ultimately depends on the question: ‘Is it possible to trust the people who are currently making decisions? To whom are they accountable? What is it that drives them? In whose name and interests are they acting?’ These people are also constantly being debated and judged in Parliament, in public, in direct votes and finally in political elections. The tendency to call for the ‘strong man’ in a crisis or to replace democracy with technocracy is highly dangerous. Democracy is even more important than ever in situations of threat. In addition, the quality of a democracy is also measured by whether its procedures are open and flexible enough to arrive at appropriate and moderate decisions in a democratically legitimate way, even in extreme circumstances.

Turn Politics Upside Down

Even if the situation varies from country to country, it can be said that in the beginning almost everywhere people agreed to act in solidarity for the sake of the most vulnerable, supporting the mandatory measures. Now this is changing. For in the beginning, when the danger seemed immense and there was still little reliable information and experience in dealing with this type of crisis, the state could not have acted other than with massive restrictions and blanket decrees from the highest level. In the meantime, however, things have changed. We now have a better, more differentiated picture and a much more precise knowledge of the situation. Now, a different, far less massive and blanket approach is needed. Those responsible, however, find this difficult. And just as it was a virtue at the beginning to follow the directives precisely in order to avoid endangering others, months later it is downright alarming, even frightening, if a society in ‘a state of emergency’ simply continues to follow the authorities like sheep. Differences of opinion, discussion and, in justified cases, resistance are among the essential conditions and necessities of a democracy. We are not subjects, but free, self-determining individuals.

It is undeniable that certain high-turnover companies and powerful associations have a great influence on politics. If I take Germany as an example, there are the car manufacturers, Lufthansa or the German Football Association. They were listened to very early on and generously supported, or had their restrictions eased. Yet other groups and individuals, who perhaps need the ear and attention of politicians much more urgently, have found it more difficult. For example, current policies completely ignore the realities of life for parents, children, kindergartens and schools. Locking up children – who are at least risk and need most air and light, play, movement and social encounter – in cramped apartments and houses for months on end achieves little and is pedagogically and socially indefensible.

The fact that these restrictions are among the last to be lifted shows how little child-appropriate and child-friendly our societies still are. The scientific body that has been very involved in Germany in addressing this issue, ‘die Nationale Akademie der Wissenschaften’ (the National Academy of Sciences), is itself made up of academics, none of whom are under fifty and only two of its twenty-four members are female.

I’m taking this as an example of how our state and community must change. For humanity itself has changed and will continue to change. We are on a path of decisive transition from being led by others to leading ourselves. Rudolf Steiner, in the so-called ‘sociological basic law’, wrote:

At the beginning of cultural life, humanity created social unions; to which the interests of the individual were initially subordinated. Further development leads to the liberation of the individual from these collectives to the free unfolding of the needs and strengths of the individual.7

In the Middle Ages, for example, humanity still experienced law as something that came from outside and above. It was in the hands of a few – kings, sovereigns, princes. Today, people’s consciousness and the individual’s relationship to law has changed. We have become freer and thus more individual. This also implies more responsibility. The ‘sovereign’ is no longer the prince or king, but the community of free and equal citizens. We humans create justice together. That everyone be given the opportunity to participate is a right that could only be conceivable today. The authoritarian state must be replaced by a constitutional democratic state, which is designed by and accountable to all citizens.

Local Government and Citizens’ Councils

This requires new forms of democracy. The more diverse the opinions and perspectives that flow into political decisions, the better the final decisions themselves will be. Especially now, as a consequence of contradictory experiences during the Corona pandemic, it is important to create new forms of participation and decision-making. It must be possible to include all the important voices. Decisions on how to respond to a pandemic are by no means just about medical issues. The involvement of the social sciences, ethics, economics, law and political science, for example, are equally indispensable. They should be adequately represented in the relevant advisory bodies of governments.

Even more important is to involve not only experts, but those affected, i.e. the citizens themselves. One way of doing this would be to establish round tables at various levels, where people representing different frames of reference meet and work out a balanced approach. Another possibility would be to establish representative citizens’ councils. Such participatory committees could be created at all levels, in the district or municipality, at city, county, regional and state level, during such a difficult period. The result would be a policy relevant to citizens. I am sure that as soon as people themselves begin to talk to each other about how they want to organize life with children or care of the elderly, the lonely and the at-risk groups in their neighbourhoods, far more practical and realistic approaches would emerge than if this is done by a remote authority.

This step can be further thought through. For we need a really strong and efficient, self-determined, democratic and supportive community for the great tasks that lie ahead. Currently, one and the same government decides centrally from above on the most diverse issues imaginable – from theatre and school closures or the restriction of church services to purchase premiums for automobile customers or strategic decisions on the future operation of an airline. Wouldn’t this alternative approach also be better, more informed, closer to the people and more democratic? Let us imagine, then, that we do not have a government that makes decisions down to the smallest detail across all areas of society, no matter how diverse they may be, but rather a form of politics in which the tasks are discussed and solved in a self-governing, decentralized manner and closer to the people.

Disempowerment and Structuring of Society

Let’s take another more specific example, the schools. They have recently been closed for months by centralized state injunction, completely and without exception, as have playgrounds and parks, kindergartens and other counselling and care facilities. Parents have subsequently found themselves stuck at home with their children. Children were sometimes left to themselves in dark, cramped rooms for endless periods, or sometimes at the mercy of drunken, desperate and unruly adults. The youth welfare officers, the carers and teachers knew of these cases. They could not, indeed were not, allowed to do anything! Meanwhile, huge school grounds stood gapingly empty. This was a regulation conceived by virologists, not by educators or affected parents. I am sure that if a framework had been made clear and the responsibility handed to the self- government of the people involved in schools and education, rather than to a bureaucracy advised by virologists, much more sensible and better solutions would have been found.

The state need only say: These are the issues you shouldn’t lose sight of – and now see if you can find a way of dealing with your children that does justice to both protection against infection and the children’s need for play and exercise. Then some schools might have remained closed, but other schools might have opened – just differently, in movement, dispersed, outdoors or in forms that no one had thought of before. It is about the power of self-organization, in finding the right way together, taking into account knowledge of the issues, the respective sectors and the actual children.

This could gradually lead to self-government in other areas as well. In addition to the aspect of self-administration itself, it would make sense to divide the different social, functional areas of culture (including education, art, science and religion), the legal-political and the economy into separate categories.

The time in which society is uniformly and centrally ordered and governed, from top to bottom, is over. A new era has dawned. People do not want to be overlooked or bypassed; they want to be asked, heard and involved. They want to experience that their word and voice counts. If governments ignore this call and continue to keep people ignorant, then the indignation and rejection of the existing forms and their protagonists, something already being observed worldwide, will increase even more. This rejection has its origin in the sometimes-unconscious inner desire to be taken seriously as a human being – even if it expresses itself in accusation, rage and indignation.

Where this force does not find meaningful action and appropriate expression, it threatens to become destructive. Rudolf Steiner pointed out that if we do not decide to reorganize society accordingly and build a ‘social order’ on the capacity for self-government by the people, the rising strength of the individuality increasingly leads to egoism, isolation and destruction. Through new forms of functional structuring and self- administration, however, a new ability and vigour will unfold. It develops out of concrete experiences of active participation from two directions at the same time: inwardly as an experience of self-effectiveness and self- determination that strengthens the individual, and outwardly as a growing ability to appreciate and consider others, to understanding and to the inclusion of larger perspectives and contexts, and finally to feeling a sense of responsibility for the whole of society.

From Domination to Relationship

For a long time we have looked at the earth like any other arbitrary object. We have trampled, pillaged, poisoned and destroyed it. We have acted very similarly towards animals. What we still do to these wonderful creatures on a daily basis – for example, in industrial mass animal husbandry or by destroying their habitats and exterminating countless species – is almost unbearable and fills us with guilt and shame. We have also turned human beings into objects and continue to do so. We have exploited them, persecuted them, subjugated them, enslaved them. Now, a dramatic succession of crises is pointing out to us that this is no longer possible. We have to build a different relationship to people: those who lived before us, who live with and around us, and who will live after us – those who are connected to us and are there for us, just as we are there for them. We have to find a different relationship to the plants to which we owe infinitely so much, not least of which is their beauty, our life and our health. We have to find a different relationship to animals, who are our companions and fellow travellers. And we have to find a different relationship to the earth, which supports and endures us – and without which we would not be here!

All these paths are at the same time paths to the spiritual. We transcend the narrow boundaries of our intellectual consciousness towards the spiritual when it comes to a new relationship to the animal world, the plant world or the earth. For this relationship means connection, a bonding to something that I can only experience if I consciously and actively transcend the narrow limits of abstract thinking and body-bound experience. It is exactly the same with the establishment of a new economy, which does not primarily focus on profit, on material, monetary income, but on what we can do for the earth and for other people. And we are also in the spiritual when we no longer think politically in terms of decrees, orders and execution, but when we try together to solve the questions posed to us by our times and destiny through conversation, dialogue and joint decision making. It is always a matter of transcending one’s own limitations and opening up to the other being. This – and no longer power and domination – is the new archetypal gesture for the social.

Gerald Häfner

1) Ute Hallaschka, ‘Menschheit’, in: Gegenwart – Zeitschrift für Kultur, Politik, Wirtschaft, Nr. 2/2020, 26   (German only. ‘Humanity, in the Present’).

2) Loc. cit.

3) Rudolf Steiner, Rethinking Economics: Lectures and Seminars on World Economics, (GA 340) (Rudolf Steiner, Nationalökonomischer Kurs, Aufgaben einer neuen Wirtschaftswissenschaft I, Dornach                  2002).

4) https://www.glsbankstiftung.de/besucherinnen/geldgipfel/geldgipfel-2020/

5) Tagung zur Ökonomie der Brüderlichkeit (Conference, The Economy of Brotherhood)                   https://www.confoedera.ch/assets/uploads/images/confoedera/ 2019_ÖB_Tagungsprogramm.pdf

6) Rudolf Steiner, Basic Issues of the Social Question, (Also published as The Threefold Social Order), (GA 23) (Rudolf Steiner, Die Kernpunkte der sozialen Frage in den Lebensnotwendigkeiten der Gegenwart und Zukunft, Dornach 1976).

7) Rudolf Steiner: Gesammelte Aufsätze zur Kultur- und Zeitgeschichte 1887 – 1901 (GA 31), Dornach 1966, p. 255, first published in: Rudolf Steiner: Freiheit und Gesellschaft, Magazin für Literatur 1898, 67. Jg., Nr. 29 and 30. (Note for English readers: This ‘the sociological basic law’ (GA 31), written in 1898 in the Magazin für Literatur, was an early rendering of what later became known as Rudolf Steiner’s ‘fundamental social law’ in the form we have come to know so well, which was written in an essay known as ‘Reordering of Society. The Fundamental Social Law’, Chapter 7 in Anthroposophy and   the Social Question, 1919, (GA 34).)

Afdeling Sociale Wetenschappen

De Crisis als Kans – Over de maatschappelijke dimensie van de Covid19-Pandemie

Crises synchroniseren ons – en ze individualiseren ons tezelfdertijd.

We ondergaan allen dezelfde beperkingen, mogen allen dezelfde dingen niet meer doen – en zijn toch plots enkelingen, strikt van elkaar gescheiden. Het heeft bijna iets spookachtigs als de mensen, als door een choreografie van op afstand gestuurd, van de ene dag op de andere in hun huizen blijven, als het openbare leven afsterft, als ze niet meer naar elkaar toe-, maar elkaar bewust uit de weg gaan, niet meer samenkomen maar in een zo groot mogelijke boog om elkaar heen lopen. Wat je zo aan de buitenkant kunt waarnemen, heeft een innerlijke tegenhanger. Want wat ik doe, doe ik voor anderen – en zij voor mij. Ik doe het alleen, helemaal op mezelf, maar het heeft maar zin als iedereen het doet.

Met onze samenleving is iets merkwaardigs aan de hand. Er zijn tijden waarin alles vast en onveranderlijk lijkt, als in beton gegoten. En er zijn tijden waarin alles met één slag verandert, van de ene dag op de andere. Zoals nu. Iets wat we niet voor mogelijk hielden, doet zich voor: de scholen, kinderdagverblijven en schouwburgen gesloten, de kerken, musea en sporthallen gesloten, de winkels, hotels en restaurants gesloten, de speelpleinen en parken, de bedrijven en zelfs de grenzen gesloten. De mensen opgesloten in hun woningen – en als ze zich buitenshuis wagen, dan uitsluitend alleen of met z’n tweeën, op grote afstand en met mondbescherming. En dat niet voor één dag, niet voor één weekend, maar gedeeltelijk al sinds maanden.

Kleine, middelgrote en grote ondernemingen die wereldwijd opereren, ook zulke die tot de meest succesvolle behoorden, verliezen haast hun hele waarde, staan aan de afgrond, moeten zich failliet laten verklaren of worden een hulpeloze buit voor begerige financiële speculanten. Vliegtuigen blijven aan de grond, de medewerkers blijven thuis, reizen, conferenties, cultuur- en sportevenementen worden afgezegd. Miljoenen mensen verliezen hun werk, velen ook hun inkomen, niet weinig mensen verliezen ook de moed, de zin in het leven en het contact met hun geliefden. En de mensheid heeft angst.

De publieke opinie wordt momenteel sterk overwegend beheerst door twee nauw met elkaar verbonden reflexen: angst en afweer. Het virus wordt door de regeringen wereldwijd als vijand in het vizier genomen en bestreden met regelingen die aan oorlog doen denken. In Frankrijk spreekt de president bewust martiaal van oorlog tegen het virus. De president van de VS stelt het geheel zelfs voor als een buitenlandse invasie waar het machtige Amerika zich met alle middelen moet verweren. De VSA bevinden zich bijgevolg in een strijdpositie tegen het ‘chinese virus’ – en de regering eist zelfs van de Verenigde Naties dat ze dat ook zo officieel benoemen. De reactiepatronen zijn niet overal dezelfde, er zijn zeker nuances, die veel zeggen over de denkwijze en het karakter van bepaalde politici, over de cultuur van een land en over de maturiteit van een samenleving, maar de agressief-strijdbare denkwijze voert de boventoon.

Daarin komt een denk- en reactiepatroon tot uiting, dat een vijandige houding tegenover de wereld cultiveert, een handelen in strijdmodus, in een houding van afweer, verovering of overheersing. Alles wat niet geïntegreerd kan worden in het kader van het vertrouwde wereldbeeld, wordt ontkend of vernietigd. Wat daarbij gebeurt, is het tegendeel van wat er op een opbouwende manier in de omgang met deze situatie gedaan had kunnen of moeten worden. Mensen isoleren, afzonderen van hun scheppende bezigheden, ze beperken in hun gewone bewegingsbehoeften, dat alles verzwakt in sterke mate de menselijke capaciteit om zich op een gezonde manier met een mogelijke bedreiging door het virus uiteen te zetten. In dit opzicht zou precies het tegenovergestelde hulp geboden hebben: sociale contacten, warmte, nabijheid, ontmoeting, maar ook beweging, frisse lucht, vreugde en zin in leven en handelen. Inmiddels wordt er zelfs openlijk over gediscussieerd over wat tenslotte de ergste gevolgen zal hebben: de besmetting van veel mensen met het virus of de maatregelen om het af te weren.

Pandemie als ontwaakbelevenis voor de mensheid?

De blik op de sociale dimensie van de gebeurtenissen is hier heel bewust niet gericht op het aan de kaak stellen of opsommen van fouten die begaan en dingen die veronachtzaamd zijn. De insteek is niet bedoeld als een analyse van de gebeurtenissen, maar poogt veeleer, voorzichtig tastend, met inzicht in het gebeuren rond de corona-pandemie, tot een vooruitblik te komen.

In het sociale is een geheel abstracte, neutrale voorstelling van zaken een illusie. Veeleer houdt de manier waarop wij iets waarnemen, begrijpen en beschrijven wat nog zich nog aan het voltrekken is, steeds tezelfdertijd ook een stuk mee-bewerken in. Want het sociale vormt zich tussen de mensen; eenieder maakt er deel van uit. Wij zijn daarbij geen neutrale toeschouwers; we zijn mede verantwoordelijk voor wat er gebeurt en ook voor wat daaruit ontstaat. Vanuit dit perspectief van volle medeverantwoordelijkheid is deze bijdrage geschreven.

Een ziekte komt altijd ongelegen. We hebben belangrijker zaken te doen dan ziek zijn. Vaak gaat het echter niet anders. Dan moeten we de ziekte tijd en ruimte geven. Wie dan opmerkzaam naar zichzelf luistert, komt er bijna steeds achter waarom hij ziek werd. Want iedere ziekte heeft ook een reden – en een specifieke zin.

Zou niet, zoals iedere ziekte voor de afzonderlijke mens een biografische betekenis heeft, dat ook bij een pandemie het geval kunnen zijn – alleen dan voor de hele mensheid? Ziektes kunnen ons in het individuele leven met de neus op het feit drukken dat wij iets bepaalds in de loop van ons leven niet de baas zijn geworden, en ons dwingen ons daarmee uiteen te zetten. Zo zou een pandemie een soort truc van de natuur kunnen zijn, de hele mensheid met bepaalde, tot nu toe verdrongen vragen te confronteren en tot nog toe verzuimde stappen te zetten. Meestal moet een patiënt tot het inzicht komen dat zijn levenswijze tot op dat moment ongezond was en dat hij zich een andere aan moet meten als hij weer gezond wil worden en nog langer leven.

Het valt niet te ontkennen dat wij als mensheid steeds verder in een levenswijze zijn terechtgekomen, waardoor wij de wereld vernietigen, er vijandelijk tegenover staan en proberen die uit te buiten en te beheersen – en waardoor wij zelf, om het kort door de bocht te zeggen, van alles alleen nog maar de prijs kennen en van niets meer de waarde. Zo zijn wij in toenemende mate de verbinding kwijtgeraakt: met onze medemensen, met onszelf, maar veel meer nog met de natuur en met alle andere wezens die samen met ons deze wereld bevolken en beleven.

Wetenschap en techniek zijn verwezenlijkingen van ons denken en ons willen. Die twee doen in razend tempo de wereld de adem inhouden. Daarbij zijn betrokkenheid en verbinding achtergebleven – de kwaliteiten van ons hart, onze longen, ons middengebied. Dit virus werkt in het bijzonder op dat gebied, op datgene dus dat tussen denken en ledematen in als menselijk midden de verbinding schept met de wereld. Hier, in adem en hartslag, ben ik bij mijzelf en tegelijk helemaal met de wereld verbonden. Ik neem met iedere inademing de wereld in mij op en laat bij het uitademen weer een deel van mijzelf de wereld instromen. Maar net hier ontplooit het virus zijn ziekmakende werking.

Niet in terugblik, maar in vooruitblik begrijpen

Alleen thuis, en steeds meer op het internet aangewezen, verliezen wij in toenemende mate onze verankering in de uiterlijke werkelijkheid. We verliezen ons gevoel van veiligheid en onze zekerheden – op economisch, op sociaal, maar ook op geestelijk en politiek vlak. Wij weten steeds minder wat juist is. Er zijn oneindig veel verhalen, visies en inschattingen over wat er op de achtergrond speelt. Is het virus daadwerkelijk van een vleermuissoort, die in Wuhan op een markt van wilde dieren werd verhandeld? Of is het ontsnapt – met opzet of per ongeluk – uit een in de omgeving gelegen bio-laboratorium, waarin net onderzoekswerk met zulke virussen aan de gang was? Niet alleen daarover woedt een verbitterde strijd.

Ook in andere opzichten worden de uiteenzettingen heftiger, en de verhalen zo verschillend, dat het lijkt alsof de vertellers in verschillende werkelijkheden leven. Opvallend is daarbij de heftigheid van de oordelen. Veel gesprekken zijn tegenwoordig na een eerste aftasten al snel weer beëindigd – te onverenigbaar lijkt voor de ene gesprekspartner de visie van de andere. De zekerheid aan de ene kant, en de onmacht om met een andere beleving om te gaan aan de andere kant, roepen bevreemding op. Er ontstaat als een gevoel van schijngrootte tegenover dit gebeuren, doordat men denkt het precies te kunnen verklaren en daarmee ook te kunnen uitbannen. Daarmee verbonden is bijna altijd een denken in categorieën van goed en kwaad, resp. zwart en wit, wat helemaal niet meer past bij de historische situatie waarin wij ons bevinden.

Controle en bewaking vieren hoogtij

In feite zijn we getuige van een huwelijk tussen vastlegging en controle, bijvoorbeeld door algemene bewaking van openbare ruimten, zoals in China, of door digitale bewakingsapps en -programma’s. In veel landen mogen mensen weken of maanden achtereen hun huis niet verlaten. Intussen is er ook een debat gaande over de vraag of de uitoefening of beperking van burgerrechten afhankelijk kan worden gemaakt van de vraag of iemand al dan niet gevaccineerd is. De vrees groeit dat wat in een acute noodsituatie begrijpelijk lijkt, ook om andere redenen permanent zou kunnen worden of een dam zou kunnen doen barsten.

Het wereldgebeuren heeft vandaag zeer veel lagen en is complex. Het gewone verstand zoekt naar een enkelvoudige, naar de verklaring. Er moet altijd één oorzaak, één reden zijn, waaruit zich al het volgende laat afleiden. In deze opvatting verloopt geschiedenis in de vorm van oorzaken en gevolgen lineair van A naar B. In de werkelijkheid zijn de dingen echter meestal aanzienlijk complexer en meer gelaagd. Zelden volstaat één enkele verklaring om een historische gebeurtenis omvattend te kunnen begrijpen en een plaats te geven. De meeste verklaringen betreffen slechts één laag, één aspect van het geheel. Simpele, reductionistische verhalen zoals de overtuiging dat het hele gebeuren als plan door een bepaalde persoon of groep is uitgebroed en wereldwijd doorgevoerd, zitten er zo goed als altijd naast. Antroposofische geschiedvorsing onderzoekt daarom historische feiten niet alleen in hun causale samenhangen, maar laat ze hun bijzondere en gedeeltelijk ongrijpbare karakter en probeert eerder ze als symptomen te zien: als verdichtingspunten resp. zinvolle uitdrukkingen van een meer omvattende werkelijkheid. Die onttrekt zich niet aan ons begrip, maar onthult zich ook niet volledig; ze kan als een soort taal gelezen worden, waarbij we naargelang onze capaciteiten en onze horizon steeds nog verdere, aanvankelijk verborgen begripslagen kunnen ontsluiten.

Dus wil ik heel bewust na de daarnet genoemde kijk op de zaak, nog een andere, even ware tenminste kort aanduiden. Als je enigszins vertrouwen mag hebben in wat zich via diverse media en persoonlijke contacten met betrokken personen aan politieke handelingen en uitlatingen aandient, dan was, in ieder geval in de meeste landen, het centrale motief voor de genomen maatregelen niet: controle, bewaking en inentingen bewerkstelligen, maar veeleer: mensen beschermen en mensenlevens redden. Als dat zo is, dan is het een buitengewoon opmerkelijk feit dat wij als maatschappij vandaag op een punt zijn aangekomen, waarop wij niet meer bereid zijn een groot aantal mensenlevens op te offeren, maar waarop werkelijk gepoogd wordt voor ieder mensenleven te vechten. Das is een nieuwe stap in de mensheidsontwikkeling. En een nieuwe ervaring. Wij oefenen ons daarbij, solidair te leven, verantwoordelijkheid voor elkaar te nemen. Ute Hallaschka noemt dat: “De fysische afstand bewaren uit innerlijke nabijheid tot onze naaste.”[1] Wij zijn allen met elkaar verbonden. “Wij zijn een organisme. Een mensheidslichaam.”[2]

In deze samenhang lijkt mij nog iets belangrijk. Natuurlijk kun je alle vermoedens, aanwijzingen en bewijzen natrekken om de veroorzaker van een historisch gebeuren te identificeren. Maar dat leidt uiteindelijk nauwelijks of helemaal niet tot een oplossing. Vaker dan men denkt, verhouden de zaken zich juist omgekeerd. Wie met de vinger iemand kan aanwijzen en zeggen: “Die was het!”, is het probleem nog lang niet de baas geworden.

Ik zou het zo willen formuleren: steeds minder kunnen wij de omstandigheden waarin wij leven, doorzien vanuit een terugblik. Wij kunnen deze omstandigheden veeleer alleen nog begrijpen vanuit een vooruitblik.

De raadsels die de geschiedenis ons voorlegt, kunnen wij niet achteruitblikkend, maar alleen nog vooruitblikkend oplossen. Vooruitblikkend begrijpen en oplossen betekent: het “Houd de dief!”-gebaar is in de grote beproevingen waar de mensheid heengaat, niet meer interessant en niet meer relevant. Want het helpt ons niets, één (of veel) schuldigen te kunnen benoemen. Het helpt niets een ander met de vinger aan te wijzen en zichzelf tot buitenstaander te verklaren. Drie vingers van mijn hand wijzen daarbij altijd naar mij terug. De vraag luidt niet alleen: hoe kan ik het gebeuren vanuit zoveel mogelijk lagen en kanten begrijpen, maar ook: wat kan ik, wat kunnen wij bijdragen? Wat kan ik bijvoorbeeld in het vervolg anders gaan doen?

Het is waar: crises worden ook altijd als gelegenheden benut om politieke doelen in het kader van vermeende noodzaken door te drijven en daarbij fundamentele openbare discussies te vermijden.

Echter evenzeer is waar: crises bergen ook altijd in zich de mogelijkheid om verkeerde methodes en beslissingen terug te draaien, niet voort te zetten, en de weg te gaan naar de openbare discussie over en de ondersteuning voor nieuwe, betere wegen.

Het is open. Naar beide zijden. Wat eruit te voorschijn komt, is niet voorbestemd. Wat uit een crisis ontstaat, ligt in onze hand. De manier waarop we een crisis begrijpen, evenals de besluiten die wij nemen als we ermee geconfronteerd worden, zijn daarin meebeslissend.

“Follow the science”

Het is karakteristiek voor deze met het wereldwijd optreden van het nieuwe virus verbonden crisis, dat alle politieke maatregelen de aanwijzigen van een verhoudingsgewijs klein aantal wetenschappers volgen. Het zijn hoofdzakelijk virologen en epidemiologen die de koers bepalen. Hun gereedschap bestaat uit modellen, diagrammen, prognoses en waarschijnlijkheden. Maar artsen op intensive care afdelingen, longspecialisten of artsen die algemene geneeskunde bedrijven, komen vaak al tot andere opvattingen. Zou je er nog mensen uit andere vakdisciplines en beroepen bijhalen, misschien ook een paar ouders of kunstenaars, dan zouden gedifferentieerde, meer afgewogen resultaten denkbaar zijn. Zoals het nu gaat, leidt het reeds vaak op een glimlach onthaalde dictaat van het ‘heersende virologiaat’ tot een verenging van de politiek.

Onder druk van de crisis is ongemerkt een heerschappijvorm ontstaan waarnaar de roep al eerder geklonken had. De heerschappij van de wetenschappers – oftewel technocratie.

“Follow the science” was als vanzelfsprekend tot een slagwoord van talloze klimaatbeschermers geworden. Is dat niet juist? Gaat het er niet om diegenen te volgen die er werkelijk verstand van hebben?

Neen. Deze eis gaat aan de essentie van het geestesleven voorbij en ontkent (resp. verwisselt) geestesleven en rechtsleven. De ‘houding’ of de ‘aanwijzing’ van het geestesleven is ook nooit eenduidig of helder. Dat spreekt niet met een enkelvoudige, eenduidige stem. Het heeft geen collectief karakter. En ook geen bepalende. Veeleer is het een plek van permanente worsteling – vaak ook strijd – om de juiste, de best mogelijke kennis. In ieder individu, ieder begrip, iedere gedachte, iedere beslissing, iedere bewuste handeling wordt kennis, wordt geestesleven present en werkzaam. In en door ons – als individu.

Wanneer echter een bepaalde mening algemene geldigheid opeist of zelfs overheersing van alle andere meningen, wanneer ze gelooft te kunnen voorschrijven wat voor de mensen juist is en wat onjuist, wat ze mogen geloven, denken, zeggen of doen, dan wordt het gevaarlijk – of zelfs boosaardig. Wat in de vorm van rechten en wetten voor allen moet gelden, dan kan vandaag niet (meer) eenzijdig opgelegd, dat moet veeleer met elkaar onderhandeld en democratisch besloten worden. Anders zou het dictaat de plaats van het recht, de dictatuur die van de democratie innemen.

De tendens tot technocratie of expertocratie vormt een steeds groter gevaar voor de democratieën. De politiek die door wetenschappelijke kennis wordt bepaald, wordt blind juist voor het eigenlijke van de politiek, de mensen. Ze neigt ertoe, alternatieven uit te doven en immuun te worden tegen maatschappelijk verzet. Ze onderdrukt en censureert debatten, men kan zich tenslotte niet tegenover de wetenschap stellen. Wie een dergelijke politiek vertegenwoordigt, ontkent dat de wetenschap zelf pluralistisch is. In ieder geval zolang ze nog wetenschap is. Waar ze haar pluralisme opgeeft, waar ze nieuwe inzichten en andere kennistoegang uitsluit, heeft ze haar ware karakter en haar geldigheidsaanspraken reeds verloren. Want wetenschap is geen vaststaande inhoud, maar een open, pluralistische methode.

In de democratie kan nooit slechts één gezichtspunt geldig zijn. Veeleer moeten er verschillende tegen elkaar worden afgewogen. Waar dat niet of ontoereikend het geval is, zetten de mensen er zich tegen af. Dat is verstandig en terecht. Gevaarlijk echter is de onwil het bestaan van andere gezichtspunten te erkennen. Deze houding neemt aan beide kanten toe. Als in een wedstrijd van wederzijds wantrouwen en elkaar overtreffen weigeren ze het gerechtvaardigde van de andere opvatting onder ogen te zien. Wie zo denkt, vergiftigt en vernietigt het democratische discours. Hij bouwt mee aan een ondemocratische wereld vanuit onwrikbaar vertegenwoordigde eenzijdige wereld- en misvormde vijandbeelden, die meer en meer mensen beheersen.

Wat aanvankelijk tegenover het voorspelde gevaar van een dramatische pandemie die het gezondheidssysteem zou overbelasten, ter bescherming van de bevolking juist werd geacht – acute en van overheidswege opgelegde beperkingen – dat begint in de beleving van een toenemend aantal mensen om te slaan. Zij klagen over repressie van bovenaf en protesteren tegen de inperking van hun vrijheids- en burgerrechten. De reden is een dramatisch verzuim van de politiek: de betroffen mensen worden niet betrokken, niet gehoord, niet geraadpleegd. Ze voelen zich niet serieus genomen. Hoe anders was het geweest, als na een korte tijd, waarin de prognoses en modelberekeningen van de virologen haast alleen het handelen bepaalden, al spoedig een open, dialogische en democratische aanpak tot ontwikkeling was gekomen? Rondetafelgesprekken met artsen en hulpverleners uit verschillende vakgebieden en invalshoeken bijvoorbeeld – of rondetafelgesprekken over de kinderen met opvoeders, leraren, ouders, jeugd- en maatschappelijke werkers en vrijwilligers! Als er in de zin van een functionele geleding en democratisch zelfbeheer meer met elkaar dan over elkaar gesproken, afgestemd en besloten was!

Time out – De crisis als kans

‘Time out’, betekent in de sport zowat een onderbreking van het spel, waarin de beide ploegen zich verzamelen, de tijd nemen en opnieuw kunnen overleggen hoe zij voortaan het spel willen verder zetten. Corona biedt ons de kans vanoop de afstand van de gedwongen quarantaine onze wereld en ons leven in ogenschouw te nemen. We kunnen de blik naar binnen richten en ons afvragen wat voor ons werkelijk belangrijk is, hoe wij in de komende jaren willen werken en leven, waar wij de zwaartepunten willen leggen en wat wij in de toekomst anders willen doen.

• Kunnen wij bijvoorbeeld een andere verhouding tot de aarde vinden?
• Kunnen wij leren anders met de dieren om te gaan?
• Kunnen wij anders economie gaan bedrijven, holistischer, duurzamer, en in coöperatie in plaats van concurrentie?
• Kunnen wij onze samenleving anders inrichten, meer vrijheidsgericht, democratisch en solidair?
• Kunnen wij beslissingen anders nemen, democratisch en met in plaats van tegen elkaar?

Wij leren juist dat het mogelijk is, op een nieuwe manier te denken en de dingen heel anders te doen dan totnogtoe. Zo kan iedere crisis tot een kans worden voor een fundamentele, nieuwe bezinning op onze verhouding tot de aarde, want de huidige pandemie heeft bewezen tot welke grote veranderingen wij in staat zijn, als het nodig lijkt. Dan lukken ons in de kortste tijd veranderingen die voordien jarenlang onmogelijk leken. Dat is misschien de belangrijkste ervaring van de laatste weken en maanden. Die mogen wij niet vergeten.

Verdrinken in de zee van schulden?

Ik denk dat de tijd na corona de meest politieke wordt die we ooit beleefd hebben. Ik bedoel hier dan wel ‘politiek’ in de beste zin. Want het gaat om onze polis, om de samenleving. Fundamentele beslissingen zullen er moeten komen en moeten genomen worden. En ik hoop dat U erbij zult zijn! De tijd is immers voorbij waarin fundamentele beslissingen voor de hele maatschappij achter gesloten deuren met een handvol mensen konden worden genomen. Voor al die wachtende vragen hebben we een transparant en openbaar debat nodig, het afwegen van verschillende pistes en aan het einde de grootst mogelijke deelname van de mensen zelf aan de beslissingen. Dat zal niet vanzelf komen. Daar zal strijd voor nodig zijn. Bereidt U zich daar alstublieft al even op voor.

De grote, lastige vragen die na de pandemie dienen uitgeklaard te worden, beginnen al met het probleem van de schulden. De financiële gevolgen van de pandemie worden elke dag minder berekenbaar. Slechts één voorbeeld: 1,2 biljoen euro bedraagt tot hiertoe (stand midden mei 2020) alleen het door de Duitse regering voor de Duitse economie opgezette hulpprogramma. Hier bovenop komen verdere uitgaven voor Europese en bilaterale hulpacties. Het is het grootste hulpprogramma in de Duitse geschiedenis ooit. Het maakt diepe gaten in zo al lege kassen. Daarbij komt een vermindering van de belastinginkomsten alleen al voor het jaar 2020 op een raming van nog eens 100 miljard euro.

Wie moet deze schulden dragen? Hoe – en door wie – dienen ze ooit terugbetaald te worden? Op dit ogenblik boeken wij ze ongevraagd over op de na ons komende generaties. Daar belasten wij hun toekomst zwaar mee. En het zijn niet de enige schulden. Veeleer verhogen ze in de regel slechts een voorheen al bestaande gigantische overheidsschuld. Ons geldwezen wordt vandaag al door een permanent onaanvaardbare ongelijkheid gekenmerkt. De samenleving, de overheid, staten, gewesten en gemeenten verzinken in een zee van schulden, terwijl andere vermogenden tegelijk mateloze en zinloze rijkdom ophopen. Los van economische en politieke fouten die ongetwijfeld hier en daar het probleem aangescherpt hebben, wijzen deze symptomen op heel fundamentele defecten van ons geldsysteem.

De huidige crisis kan een aanleiding zijn om dit in het openbare bewustzijn te brengen en over een grondige geldhervorming na te denken als enige duurzame weg voor de oplossing van het probleem. In de Afdeling Sociale Wetenschappen en de wereldwijd aangesloten studiegroepen en instituten werken wij sinds vele jaren aan aanpakmethodes en bouwstenen hiervoor. Een basis hiervoor is de Economische Cursus van Rudolf Steiner, waarin deze als een van de eersten dit probleem erkend en doordacht heeft en wegen ontwikkeld om het geld weer gezond te maken.[3] In Duitsland organiseert de bij haar ontstaan uit de antroposofische sociale impuls geïnspireerde GSL-bank jaarlijks een grote ‘geld-top’, waar experten en belanghebbenden gezamenlijk over een tijdseigen geldbegrip en elementen voor de toepassing ervan spreken. [4] Ook in het Goetheanum, de zetel van onze hogeschool, wijden wij ons aan dat thematische domein – laatst nog rond november 2019 bij de bijeenkomst “Economie van de broederlijkheid – geld in het licht van vrijheid en karma”. [5] Voor deze zo dringende en laattijdige hervorming van ons geldwezen zijn dus al veel voorbereidende stappen genomen. Niet slechts op basis van werk van Rudolf Steiner [6], ook langs andere wegen. En toch komen zij die zich ermee bezighouden, tot een heel gelijkaardige aanpak. Het zou dus hoogst wenselijk zijn dat de discussie hierover eindelijk een aanvang neemt. Hoe zou het zijn wanneer de regeringen in plaats van bijvoorbeeld tot een zoveelste ‘autotop’, met het twijfelachtige doel de redding van een in het verleden op de korrel genomen industrie, uit te nodigen, nu eens eerst en vooral tot een brede “geldtop” uitnodigden – met het doel het geldwezen diepgaand te hervormen in de zin van meer duurzaamheid, toereikendheid, solidariteit en vrijheid?

Democratie en karakter

Corona heft de sluier op, brengt aan het licht, maakt duidelijk wat en hoeveel er op deze aarde moet veranderen om niet van de ene crisis in de andere te tuimelen. Deze crisis brengt als onder een vergrootglas talrijke geestelijk-culturele, economische en politieke beslissingen, die de laatste decennia onbezonnen en met te weinig besef van onze verantwoordelijkheid voor de hele schepping en de aarde werden getroffen, nu overduidelijk aan het licht. Hun soms fatale gevolgen maakt ze helderder dan voorheen. Met de grote corona-pauze zouden wij de onverwachte mogelijkheid hebben onze economische, politieke en culturele systemen te hervormen, om te bouwen. Het is geenszins uitgemaakt hoe het afloopt, maar het ligt in onze handen.

Wat democratie en recht betreft heeft de pandemie de meeste landen en maatschappijen als het ware met één trap terug in het verleden gekatapulteerd. Van de ene dag op de andere bevond men zich te midden van een sinds lang als overwonnen beschouwde situatie. In de plaats van grondig bediscussieerde parlementaire besluiten en wetten kwamen er haastig bij elkaar geschreven decreten. Grondrechten – van algemeen persoonlijkheidsrecht over de vrijheid van vergadering, vrijheid van vereniging, bewegingsvrijheid, vrijheid van beroep, eigendomsgarantie en vrije uitoefening van religie – werden ingeperkt op een schaal die anders alleen in oorlogstijden bestond.

Tussen de landen was er verschil in omvang, wijze en vorm. Zo laat de omgang met deze uitdaging ook een vergelijking toe met culturen en systemen. En toont de sterkten en zwakten van hen die ons regeren. Interessant en leerrijk is bijvoorbeeld eens te kijken naar Nieuw-Zeeland, Finland, Denemarken, IJsland en Duitsland. Deze landen zijn tot hiertoe relatief succesvol de pandemie doorgekomen. Ze hebben in vergelijking lage besmettingscijfers en/of weinig sterftegevallen. En aan het hoofd van al deze landen staat een vrouwelijke staatsleider! Ook hierin kunnen we, tegen de achtergrond dat regeren eeuwenlang gold als een mannelijke aangelegenheid, een aanwijzing zien van de onmisbare nieuwe kwaliteiten die de politiek en maatschappijvorm van de toekomst vereisen.

Omgekeerd zien we met grote bezorgdheid en pijn in het hart: waar regeringen door mannen geleid worden die zich graag als supersterke types, als onklopbare winnaars, als macho’s of populisten opstellen, heerst momenteel meestal niet alleen hevige, onvermijdelijke confrontatie en wederzijdse beschuldiging, maar meestal ook tegen de borst stotende onbekwaamheid. De omvang van het gevaar voor de burgers hangt nu eenmaal wezenlijk mee af van het systeem waarin ze leven en van de kwaliteit van hun vertegenwoordigers. Ontkennen, verdoezelen, zich in de schijnwerpers manoeuvreren, onderdrukking, intimidatie, brutaliteit van staat of politie: antidemocratische systemen worden in coronatijden nog rigoureuzer – polariseren de maatschappij en hebben ergere gevolgen. In zo een onzekere situatie zonder voorgaande hangt ten slotte alles af van de vraag: “Kan ik de mensen die momenteel beslissen, vertrouwen? Aan wie zijn zij rekenschap verschuldigd? Wat drijft ze? In wiens naam en belang handelen ze?” En ook van het feit dat deze mensen zich constant aan discussie en beoordeling moeten blootstellen: in het parlement, in het openbare leven, in de rechtstreekse verkiezingen en tenslotte in de politieke verkiezingen. De tendens om tijdens crisissen om een ‘sterke man’ te roepen of democratie door technocratie te willen vervangen is heel gevaarlijk. Juist in bedreigende situaties is democratie van nog groter belang dan anders. En de kwaliteit van democratieën kan getoetst worden aan het feit of hun procedures open en flexibel genoeg zijn om ook in extreme gevallen langs democratisch gelegitimeerde wegen tot deugdelijke en gematigde beslissingen te komen.

Politiek op orde stellen

Ook al is de situatie van land tot land verschillend, toch kan men zeggen: In het begin waren de mensen het bijna overal eens om zich ter wille van de zwaksten solidair te gedragen en steunden ze de uitgevaardigde maatregelen. Maar dat verandert. Immers, bij het begin, toen het gevaar immens leek en er nog weinig betrouwbare informatie en ervaring was voor het omgaan met de crisis, kon de staat niet anders reageren dan met massale beperkingen en strakke beschikkingen van bovenaf.  Maar intussen ligt dat anders. Intussen hebben wij een ruimer gedifferentieerd beeld en veel nauwkeurigere kennis van de toestand. Op dit moment is er vraag naar een ander, veel minder massaal en uniform optreden. Daar hebben de verantwoordelijken het echter moeilijk mee. En op die manier, zoals het in het begin een deugd was gevaar voor de anderen te vermijden door de bepalingen precies op te volgen, zou het maanden later gewoonweg akelig, zelfs griezelig zijn wanneer een maatschappij mak als een lammetje de overheid zou volgen. Meningsverschillen, discussie en in gegronde gevallen ook weerstand behoren tot de essentiële voorwaarden en noodzakelijke elementen van een democratie. Wij zijn geen onderdanen, maar vrije individuen met zelfbeschikking.

Het is onmiskenbaar: sommige bedrijven met grote omzet en machtige organisaties hebben grote invloed op de politiek. Om Duitsland als voorbeeld te nemen: autofabrikanten, Lufthansa of de Duitse voetbalbond. Die kregen al heel vroeg gehoor – en royale ondersteuning of versoepelde beperkingen. Maar andere groepen en individuen, die mogelijk veel dringender het oor en de aandacht van de politiek konden gebruiken, hebben het veel lastiger. De huidige maatregelen gaan bijvoorbeeld volledig voorbij aan de levensrealiteit van ouders, kinderen, kinderdagverblijven en scholen. Kinderen, die het minste gevaar lopen en de meeste nood hebben aan licht, spel, beweging en menselijk contact, gedurende maanden in enge woonruimten en huizen opsluiten is weinig doelmatig en sociaal onaanvaardbaar. Dat deze beperkingen tot de laatste behoren om opgeheven te worden, toont aan hoe weinig op het kind afgestemd en kindvriendelijk onze maatschappijen nog steeds zijn. Het wetenschapscomité dat zich in Duitsland zeer effectief over deze kwestie uitgesproken heeft, de nationale academie voor wetenschappen, bestaat zelf uit academici waarvan niemand jonger is dan 50 en slechts twee van de 24 leden vrouwelijk zijn.

Ik neem dit als voorbeeld om te tonen hoe onze staat en onze samenleving moeten veranderen. Immers de mens is veranderd en zal dat verder blijven doen. Op deze weg staat de mensheid voor een  beslissende overgang: van leiding door anderen naar leiding door zichzelf. Streefde zij “aan het begin van de cultuuromstandigheden naar het ontstaan van sociale verbanden”, waaraan het belang van het individu ondergeschikt werd gemaakt, dan leidt “de verdere ontwikkeling […] naar de bevrijding van het individu uit de groepsbelangen naar de vrije ontplooiing van de behoeften en krachten van de enkeling”, schrijft Rudolf Steiner in de zogenaamde “Sociologische Basiswet”[7].

In de middeleeuwen bijvoorbeeld ervoer de mens het recht nog als iets dat van buiten en van boven kwam. Het lag in handen van een kleine groep personen: koningen, landsheren, vorsten. Vandaag is het bewustzijn van de mensen en daarmee de verhouding van de enkeling tot het recht veranderd. Wij zijn vrijer geworden. En daarmee ook individueler. Dat betekent tevens: verantwoordelijker. De ”soeverein” is vandaag niet meer de vorst of de koning, maar de samenleving van vrije en gelijke burgers. Wij mensen brengen gezamenlijk het recht voort. Daarom kan vandaag nog slechts dat als recht worden beschouwd, waaraan elkeen de mogelijkheid had om mee te werken. De overheidsstaat dient afgelost te worden door een democratische rechtsstaat die door alle burgers samen opgericht en verantwoord werd.

Zelfbestuur en burgerraden

Daar zijn nieuwe vormen van democratie voor nodig. Hoe meer verscheiden meningen en perspectieven in de politieke beslissingen binnenstromen, hoe beter uiteindelijk de politieke beslissingen zelf. Net nu, als gevolg van de tegenstrijdige ervaringen in de corona-pandemie, gaat het erom nieuwe participatie- en beslissingsvormen te creëren. Alle belangrijke stemmen moeten kunnen binnenstromen. Bij beslissingen als reactie op een pandemie stellen zich op verre na niet uitsluitend medische vragen. De medewerking van sociale wetenschappen, ethiek, economie, politieke en rechtswetenschappen zijn bijvoorbeeld even onontbeerlijk. Zij dienen in de overeenkomstige adviescommissies van de regeringen passend vertegenwoordigd zijn.

Maar nog belangrijker is het niet alleen experts, maar ook de betrokkenen en de burgers zelf hierin een stem te geven. Een mogelijkheid zou zijn op de verschillende niveaus ronde tafels op te richten, waar de verschillende zienswijzen elkaar ontmoeten en tot een vergelijk komen. Een andere zou kunnen bestaan uit representatief bezette burgerraden. Op alle niveaus, in een stadsdeel resp. gemeente, op stads-, provincie-, gewest- en landsniveau kunnen tijdens deze moeilijke tijd zulke participatieraden worden opgericht. Een wezenlijk burgernabije politiek zou er het gevolg van zijn. Ik ben er zeker van: zodra de mensen met elkaar beginnen te spreken over hoe ze in hun wijk het leven met de kinderen of de zorg voor ouderen, eenzamen en risicogroepen willen organiseren, ontstaan voorstellen die heel wat praktischer en realistischer zijn dan wanneer dit ver weg bij een overheid gebeurt.

Deze stap laat zich nog verder doordenken. Want voor de grote opgaven die voor ons liggen, hebben we een werkelijk sterke en efficiënte, over zichzelf beschikkende, democratische en sociale gemeenschap nodig. Vandaag beslist één en dezelfde regering centraal en van bovenaf over alle denkbare en meest uiteenlopende vragen – van theater- en schoolsluitingen of de inperking van religieuze erediensten tot kooppremies voor autoklanten of strategische beslissingen voor de toekomstige werking van een luchtvaartmaatschappij. Zou ook dat er niet beter, deskundiger, dichter bij de burgers en democratischer aan toe kunnen gaan? Laten we ons even voorstellen dat we geen regering hadden die over al de meest verschillende maatschappelijke terreinen tot in de kleinste details beslist, maar dat we een vorm van politiek zouden hebben waarin de opgaven zelfregulerend, decentraal en dichter bij de mensen besproken en tot een goed einde gebracht worden.

Machtsonttrekking en geleding van de maatschappij

Neem, om het concreter te maken, de scholen. Zij werden ten slotte maandenlang op centralistisch  overheidsbevel gesloten, volledig, zonder ook maar de kleinste uitzondering, evenals speelplaatsen en parken, kindertuinen en andere advies- en opvangvoorzieningen. Ouders werden vervolgens met hun kinderen vastgezet in huis, kinderen werden in donkere en enge ruimtes voor onbeperkte tijd aan zichzelf overgelaten of niet zelden aan de invloed overgeleverd van alcoholverslaafde, wanhopige, onbeheerste volwassenen.  De maatschappelijke werk(st)ers, de begeleidsters, de leraars waren op de hoogte van deze gevallen. Maar zij konden, wat zeg ik, zij mochten niets doen! De reusachtige schoolvoorzieningen stonden er intussen troosteloos leeg bij. Dat was een door virologen uitgedachte verordening, niet die van pedagogen of betrokken ouders. Ik ben er zeker van dat, indien men het kader duidelijk had gemaakt en dan de verantwoordelijkheid aan de zelfbeschikking van de mensen had toevertrouwd die bij school en opvoeding betrokken zijn, en niet aan die van een door virologen geadviseerde bureaucratie, dit tot heel wat zinvollere en betere oplossingen had geleid.

De staat had enkel moeten zeggen: dit zijn de punten die je niet uit het oog mag verliezen – kijk nu maar of je voor iets beters kunt zorgen, of je een middel vindt om met je kinderen om te gaan die recht doet aan de bescherming tegen besmetting én aan de spel- en bewegingsbehoeften van de kinderen. Dan zou het kunnen gebeuren dat sommige scholen sluiten, maar andere laten misschien desondanks de lessen doorgaan – alleen anders, in beweging, op verdeelde plaatsen, in openlucht of in vormen waar voordien nog niemand op gekomen was. Het gaat daarbij om de kracht van de zelforganisatie, daarom, dat en hoe mensen met elkaar de geschikte weg vinden vanuit de kennis van de in het oog te houden gezichtspunten maar ook van de respectievelijke terreinen en de concrete kinderen.

Zo zou ook op andere terreinen gaandeweg zelfbeschikking kunnen ontstaan. Zinvol zou daarbij zijn, naast het aspect zelfbeschikking op zich, een opsplitsing naar de qua categorieën verschillende maatschappelijke functionele zones, in de cultuur (met onderwijs, kunst, wetenschap en religie), het gerechtelijk-politieke en de economie.

De tijd waarin de maatschappij uniform en centralistisch van boven naar onderen geordend en geregeerd werd, is voorbij. Een nieuwe tijd is aangebroken. De mensen willen niet over het hoofd gezien, niet voorbijgegaan worden, zij willen gevraagd, gehoord en betrokken worden. Zij wensen te ervaren dat hun woord en hun stem meetelt. Wanneer regeringen deze roep negeren en de mensen steeds weer onmondig houden en voorbijlopen, zal de nu al wereldwijd tastbare woede en verwerping van de bestaande vormen en hun protagonisten alleen maar toenemen. Deze verwerping vindt haar oorsprong in het meestal onbewuste verlangen om als mens ernstig te worden genomen  – ook wanneer die zich vaak eerder in aanklachten, woede en verontwaardiging uit.

Wanneer deze kracht niet haar zinvolle activiteit en gepaste uitdrukking vindt, dreigt ze destructief te worden. Rudolf Steiner wees erop hoe de zich opwerkende kracht van de individualiteit steeds meer tot egoïsme, versnippering en verstoring moet leiden als we niet besluiten de maatschappij dienovereenkomstig nieuw te organiseren en de sociale ordening op de kracht van menselijke zelfbeschikking te bouwen. Met de weg naar nieuwe vormen van functionele structuur en zelfbeschikking echter groeit een nieuw potentieel. Die kracht ontvouwt zich uit de concrete ervaring van actieve deelname – en wel in twee richtingen tegelijk: naar binnen als vertrouwen in eigen kracht en autonomie, een ervaring die het individu sterkt, en naar buiten als een groeiend vermogen tot erkenning van en respect voor anderen, tot begrip en inachtneming van grotere samenhangen en ten slotte tot verantwoordelijkheidsgevoel voor het grote geheel.

Van heerschappij naar verbondenheid

Wij hebben de aarde lang als een willekeurig object beschouwd. Wij hebben ze met de voeten getreden, geplunderd, vergiftigd, kapot gemaakt. Op dezelfde wijze hebben we tegenover de dieren gehandeld. Wat wij deze wonderlijke wezens ook nu nog dagelijks aandoen – bijvoorbeeld in de industriële intensieve veehouderij of door de vernietiging van hun habitat en de uitroeiing van talloze soorten – is nauwelijks te dragen en vervult ons met schuld- en schaamtegevoel. Wij hebben ook mensen tot objecten gemaakt en doen dat nog steeds. Wij hebben ze uitgebuit, vervolgd, onderworpen, tot slaven gemaakt. Nu wijst een dramatische opeenvolging van crisissen ons erop dat het zo niet meer verder kan. Wij dienen een andere verhouding tot stand te brengen met de mensen die voor, met, rond en na ons leven – en die met ons verbonden en er voor ons zijn, net zoals wij voor hen –, een andere verhouding tot de planten, waaraan we zoveel te danken hebben, niet het minst al die schoonheid, ons leven en onze gezondheid, een andere verhouding tot de dieren, die onze begeleiders en metgezellen zijn en een andere verhouding tot de aarde, die ons draagt en verdraagt – en zonder welke wij er niet zouden zijn.

Al deze wegen zijn tegelijk wegen naar het spirituele. We verlaten de enge grenzen van ons voorstellingsbewustzijn naar het spirituele toe, waar het om een nieuwe verhouding tot de dierenwereld gaat, tot de plantenwereld, tot de aarde. Want deze verhouding wil zeggen een band, een verbinding met iets waar ik alleen in contact mee kan komen wanneer ik de enge grenzen van het abstracte denken en het alleen zinnelijke ervaren bewust en actief overstijg. Niet anders is het bij de creatie van een andere economie, die niet in de eerste plaats aandacht heeft voor winst, het materiële, het geld verdienen, maar voor dat wat we voor de aarde en voor de andere mensen kunnen doen. En wij zijn ook in het spirituele wanneer we bij politiek niet meer in decreten, verordeningen en uitvoering denken, maar wanneer we samen door gesprek, door dialoog en gezamenlijke beslissing de vragen proberen te beantwoorden die de tijd en het lot ons stellen. Steeds gaat het om het overschrijden van de eigen grenzen en om het zich open stellen voor het andere wezen. Dit – en niet meer macht en beheersing – is het nieuwe oergebaar van het sociale.

Gerald Häfner

[1] Ute Hollanda: “Menschheit”, in: Gegenwart, Zeitschrift für Kultur, Politik, Wirtschaft, nr. 2/2020, p. 26.

[2] T.a.p.

[3] Rudolf Steiner: Economie – De wereld als één economie, Nearchus CV, Assen 2016.

[4] https://www.GLSBankstiftung.de/BesucherInnen/geldgipfel/geldgipfel-2020/

[5]https://www.confoedera.ch/assest/uploads/files/confoedera/Aktuelles.Archiv/Archiv/Veranstaltungen/Programm_Ökonomie%20der%20Brüderlichkeit.pdf

[7] Rudolf Steiner: De kernpunten van het sociale vraagstuk – De driegeleding van het sociale organisme, Vrij Geestesleven Zeist, 1988